Portal de Periódicos da CAPES

Geleneğin İzinde Türk Din Musikisinde Perde Kaldırma

2024; Linguagem: Turco

10.14395/hid.1522731

2757-6957

Safiye Şeyda ERDAŞ, Ferdi KOÇ,

Cultural and Sociopolitical Studies

Perde kelimesi “kapı, pencere gibi yerlere asılan örtü”, “iki yeri birbirinden ayıran çarşaf veya ihram”, “bir müzik parçasını meydana getiren seslerden her biri”, “peçe”, “musiki aletlerinin kol kısmına konulan halkalar”, “ekran”, “ar, namus” ve “hakikati görmeyi engelleyen şey” gibi anlamlara karşılık gelen Farsça kökenli bir isimdir. Makam müziğinde ise ses sisteminin temel unsurudur. Sesin konumlandığı yere, bölgeye işaret etmektedir. Ayrıca tasavvufî literatürde kişiyi Hak’tan ayıran, Hakk’ı görmeye engel olan örtüler anlamında kullanılan bir terimdir. Tekke musikisinde ‘perde kaldırma’, arkasındaki bu anlam zenginliğini müzikal unsurlar ile ortaya koyan bir sembolizm, geçmişten günümüze intikal etmiş bir icra geleneğidir. Bu geleneğin ne zaman başladığına dair herhangi bir malumat bulunmasa da farklı bölgelerdeki (Halep) tekkelerde görülmüş olması ve İstanbul merkezli olarak günümüze ulaşmış olması, bu icranın kadim tekke musikisine dair gelenekler arasında yer aldığını göstermektedir. Müzik geleneğimize dair böylesine köklü ve önemli bir icranın daha önce müstakil bir çalışma ile ele alınmadığı görülmektedir. Bu sebeple yapılan literatür taramasının ardından bu geleneğe dair tecrübesi ve malumatı olan alanında uzman kişiler ile görüşmeler yapılmıştır. Elde edilen bilgi ve dokümanlar perde kaldırma icrasının zikir içerisinde yapıldığı kısma (kuûd, kıyâm) ya da icra edilen eserlerin yapısına göre (özel beste) sınıflandırılmış ve perde kaldırma-indirme geleneği üzerine müstakil bir çalışma ortaya konmuştur. Referans olarak tekke, musikinin bugüne ulaşmasında önemli rolü olan ve bu vesile ile Osmanlı bakiyesi birçok ismi çatısı altında buluşturmuş, onların tecrübelerini yeni nesillere aktarmasını sağlamış Türk Tasavvuf Musikisi Folklorünü Araştırma ve Yaşatma Vakfı’ndan perde kaldırma icrasına dair kayıtlar temin edilmiştir. Kuûd Perdeli Tevhidi için Türk Tasavvuf Musikîsi ve Folklorünü Araştırma ve Yaşatma Vakfı’nda 25 Nisan 2024 tarihinde yapılan icra esas alınmıştır. Beyyûmî Zikri için yine Türk Tasavvuf Musikîsi ve Folklorünü Araştırma ve Yaşatma Vakfı’nda 8 Mart 2012 tarihinde icra edilmiş kayıt esas alınmıştır. Perdeli Kıyam Kelime-i Tevhid’i için ise 2015 senesinde Türk Tasavvuf Musikîsi ve Folklorünü Araştırma ve Yaşatma Vakfı icracıları tarafından “Elmalı’nın Canları Sempozyumu”nda icra edilmiş olan Kıyam Kelime-i Tevhîdi kaydı esas alınmıştır. Perde kaldırma icrası esnasında okunan eserler için yine bu alanda büyük hizmetleri olan ve kaynak kişi misyonunu haiz Cüneyt Kosal’ın arşivi referans alınmıştır. Eserlerin tamamının okunması halinde Cüneyt Kosal imzalı notalar, tamamından az bir kısmının icrası halinde ise okunduğu kadarı Mus2 programı ile notaya alınarak makalede sunulmuştur. Böylece perde kaldırma-indirme geleneğinin ana hatları, çeşitleri ve nasıl icra edildiği açık bir şekilde ortaya koyulmuştur. Perde kaldırma icrasında tekke musikimizin diğer uygulamalarında olduğu gibi icrayı yapan ve takip eden kişilerin yani kasidehân ve dervişlerin musikiye olan hakimiyetleri ve bu alandaki donanımları oldukça mühimdir. Makam ve usul bilgisi, ses hâkimiyeti gibi konulardaki donanım ve tecrübe bu icranın yapılabilmesi için büyük önem taşımaktadır. Gelenekten günümüze aktarılan bilgiler doğrultusunda beş ya da yedi perde kaldırıldığı söylenmekle birlikte yapılan icrada kaldırılan-indirilen perde sayısı ve icranın yapıldığı ses sahası şeyh efendinin gösterdiği ilk karar sesine ve kasidehânın ses genişliğine ve sahasına göre değişebilmektedir. Ayrıca o gün yani zikrullâhın yapıldığı zaman dilimi de perde kaldırmanın süresini ve perde sayısını etkilemektedir. Ayinin uzun sürdüğü gün ya da gecelerde beş ya da yedi perde kaldırılır-indirilir. Ayin kısa sürerse üç perde dahi kaldırılıp-indirilebilir. Burada takdir şeyh efendiye ya da zikri idare eden halefine aittir. Perde kaldırma geleneği zikrullaha bir neş’e katmakta, zikir ehlinin feyiz ve zevkini artırmaktadır. Ayrıca icrâ olarak müzikal anlamda bir zenginlik kaynağı olmakla birlikte tekke dışındaki müzik dünyasına da ilham vermekte ve farklı emprovize icraların ortaya çıkmasını sağladığı görülmektedir. Bu anlamda perde kaldırma, makam müziğini besleyen önemli bir gelenektir. Yapılan bu çalışma ile musikimizi besleyen bu önemli geleneğin detayları ve incelikleri ile bilinmesi, literatüre katkı sağlaması ve geleneğin geleceğe aktarılması amaçlanmıştır.